Κωνσταντίνος Θεοτόκης " Η τιμή και το χρήμα "

Α) Η ψυχολογική πορεία της Ρήνης

Ο Θεοτόκης με ένα αριστοτεχνικό τρόπο παρουσιάζει τις αλλαγές στην ψυχολογία των προσώπων. Ιδιαίτερα η Ρήνη, που αποτελεί το κύριο πρόσωπο, παρουσιάζει μια αξιοπρόσεχτη ψυχολογική πορεία. Η Ρήνη αρχικά είναι η υποταγμένη κόρη που φροντίζει τα μικρότερα αδέλφια της και το σπίτι ενώ παράλληλα εργάζεται για να αυξήσει το εισόδημα της φτωχικής οικογένειάς της. Στη συνέχεια την παρατηρούμε να είναι ερωτευμένη με τον ξεπεσμένο άρχοντα Αντρέα Ξη. Γρήγορα όμως απογοητεύεται και θυμώνει, όταν διαπιστώνει ότι αυτός εκβιάζει τη μάνα της, για να πάρει μεγάλη προίκα και να ξεπληρώσει τους δανειστές του. Διαψεύδονται οι ελπίδες και οι προσδοκίες της νέας κοπέλας, η οποία δυσαρεστείται έντονα, όταν επέρχεται ο χωρισμός των δύο ερωτευμένων. Η ίδια βρίσκεται μπροστά στην επιλογή να ακολουθήσει τις κοινωνικές προσταγές και την εναλλακτική λύση του γάμου με ένα άλλο νέο της τάξης της. Η θλίψη από την ταπείνωση, η πικρία και η απογοήτευση της ηρωίδας εκφράζεται γλαφυρά στο μονόλογό της, που φανερώνει και το δίλημμα της απόφασης για το μέλλον της. «Τι να κάμω; Όλοι οι άντρες είναι όμοιοι· και μου το λένε όλοι: ο Αντρέας βέβαια θα μ’ αλησμόνησε. Από κείνο το βράδυ ούτε τον είδα πια, ούτε τον άκουσα. Ήθελε και αυτός προικιά, κι αφού δεν τα ’χα μ’ απαράτησε. Αυτά προτιμούσε και όχι εμένανε.» […] «Το φτωχόπαιδο, το καημένο που μ’ εζήτησε, δεν ερώτησε για προικιά. […] Θα το πάρω.»

Στη συνέχεια η Ρήνη όμως δεν αναλαμβάνει δράση προς την κατεύθυνση της εναλλακτικής λύσης αλλά παραιτείται μπροστά στη θέληση του Αντρέα, τον οποίο ακολουθεί στο σπίτι του παρά τους ενδόμυχους φόβους της. Η ικανοποίηση της Ρήνης από τη συμπεριφορά του Αντρέα είναι παροδική, αφού ο ίδιος σύντομα την εγκαταλείπει. Η απογοήτευση της Ρήνης κ αι η έλλειψη εμπιστοσύνης π ρο ς τ ο νέο π ου αγαπά είναι προφανής στα λόγια της: «Ω συμφορά μου πώς απατήθηκα!» «Έφταιξα εγώ που σ’ εμπιστεύτηκα· σ’ έλεγα τίμιον άνθρωπο∙κι αντίς, εγελάστηκα. Ας χαθώ.»26 Η απογοήτευση της Ρήνης όμως δ εν οδηγεί σ ε παραίτηση αλλά σ τη λήψη αποφάσεων, οι οποίες την μετατρέπουν από ένα παθητικό υποκείμενο κατάστασης σε ένα ενεργητικό «υποκείμενο δράσης»27 . Η Ρήνη θα ζητήσει δουλειά στο εργοστάσιο όπου δούλευε η μάνα της και δέχεται την επίσκεψη της σιόρα Επιστήμης, που αποφασίζει να προσφέρει περισσότερα χρήματα στον Αντρέα. Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται ως μια ευαίσθητη κόρη που αναζητεί σαν το σπουργίτι τη στοργή της μητρικής αγκαλιάς. Όταν τελικά η μάνα τραυματίζει το νέο, ο οποίος δέχεται να την παντρευτεί με την απόκτηση του ποσού των χιλίων ταλάρων, η ίδια αρνείται να τον παντρευτεί και αποφασίζει να ζήσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη ζωή. Αυτό που προκάλεσε την αντίδραση της Ρήνης είναι η προσβολή της τιμής της από τον Αντρέα, ο οποίος έβαλε τα χρήματα πάνω από την αγάπη. «Η άρνησή της να παντρευτεί τον Αντρέα σημασιοδοτεί την εκδίκησή της που μπορεί να οριστεί ως ηθική αποζημίωση του προσβεβλημένου με την τιμωρία του υβριστή».

Β) Η ψυχολογική πορεία του Αντρέα

Ο Αντρέας Ξης είναι ένα πρόσωπο του έργου του οποίου η ψυχολογική πορεία σκιαγραφείται αριστοτεχνικά από το συγγραφέα. Είναι ένα σύνθετο πρόσωπο που παραπαίει και συνθλίβεται ανάμεσα στην τιμή της αριστοκρατικής του καταγωγής, στην αγάπη προς μια άξια, τίμια νέα και στην ανάγκη του χρήματος. Αρχικά παρουσιάζεται να ξεφεύγει από τα καθιερωμένα δεδομένα της αριστοκρατίας και να ερωτεύεται μια κοπέλα του λαού. Η απόφασή του να παντρευτεί την όμορφη και φτωχή κοπέλα φανερώνει την υπερίσχυση της πραγματικής αγάπης πάνω στις υπολογιστικές σχέσεις, καθιστώντας έτσι τον Αντρέα ένα νέο που ακολουθεί τις προσταγές της καρδιάς του με ειλικρίνεια. Στη συνέχεια όμως η αποφασιστικότητά του φαίνεται να εκμηδενίζεται, όταν τα χρέη που έχει να αντιμετωπίσει και η καθιερωμένη τιμή της τάξης του επιβάλλουν την αναζήτηση προίκας και ο Αντρέας επιμένει σ’ αυτό παρόλη την άρνηση της σιόρα Επιστήμης. Ο Αντρέας δακρύζει, όταν η μάνα της Ρήνης αρνείται να δώσει την προίκα. Ο ίδιος όμως δεν υποχωρεί μπροστά στην αλύγιστη και ανένδοτη άρνηση της σιόρα Επιστήμης και φεύγει, για να συνεχίσει την επικίνδυνη ζωή του λαθρέμπορου.

Η στάση αυτή του Αντρέα προκαλεί απογοήτευση στη Ρήνη, που αποφασίζει να παντρευτεί ένα φτωχόπαιδο. Όταν το μαθαίνει ο Αντρέας γεμίζει ζήλεια, αρνείται να παντρευτεί συμφεροντολογικά την πλούσια νύφη και παίρνει τη Ρήνη στο σπίτι του, εμποδίζοντας το γάμο της με τον άλλο νέο, με την ανατροπή της απόφασης της νέας κοπέλας. Αμέσως μετά τη φυσική τους ένωση, μετασχηματίζεται σε έναν άξιο και ώριμο άντρα που αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του και δηλώνει ότι θα παντρευτεί την 28 Η ίδια τώρα τιμωρεί και πληγώνει τον Αντρέα, όπως πόνεσε κι αυτός προηγούμενα τη Ρήνη. Η Ρήνη όμως δεν παραμένει στην εκδίκηση και την ανταπόδοση του π όνο υ π ο υ η ί δια βίωσε. Με την απόφασή της επαναστατεί και έρχεται σε ρήξη με τις κοινωνικές επιταγές και το ρόλο που αυτές προδιέγραφαν για τη γυναίκα, ιδιαίτερα την κοινωνικά κατώτερη. Ανατρέπει τα κοινωνικά στερεότυπα και απελευθερώνεται ηθικά, αφού η τιμή και η αξιοπρέπεια είναι γι’ αυτήν ανώτερες αξίες. κοπέλα που αγαπά χωρίς να προβάλλει οικονομικές απαιτήσεις. Παρουσιάζει όμως αντιφατική συμπεριφορά στη συνέχεια, αφού αθετεί την υπόσχεσή του και συνεχίζει να παζαρεύει και να εκβιάζει για προίκα, έχοντάς την αφήσει έγκυο και εκθέτοντάς την ανεπανόρθωτα στην κοινωνία. Τελικά μετά από μια ζωηρή σκηνή, γεμάτη έξαψη και πικρά λόγια, ο Αντρέας εγκαταλείπει τη νέα γυναίκα, που πληγωμένη ανακαλύπτει ότι υπάρχουνε μόνο συμφέροντα, υπολογισμοί και χαμένα συναισθήματα. Τέλος, όταν η σιόρα Επιστήμη υπόσχεται να του δώσει τα χρήματα, αλλάζει γνώμη και χαίρεται, γιατί θα μπορέσει να πετύχει συγχρόνως και τους δύο στόχους του, να παντρευτεί τη γυναίκα που αγαπά και να αποκαταστήσει το αριστοκρατικό του όνομα. Το μέσο για να πετύχει τους στόχους αυτούς είναι το χρήμα, στο οποίο ο Αντρέας προσηλώνεται ως υπέρτατη αξία.

Στην αρχή της ιστορίας ο Αντρέας λέει τη φράση Ανάθεμά τα τα τάλαρα ως επιχείρημα απέναντι στη σιόρα Επιστήμη με προσποιητή περιφρόνηση για τα χρήματα ενώ στο τέλος του έργου λέει την ίδια φράση εκφράζοντας την απελπισία του, γιατί το χρήμα τον οδήγησε στην απώλεια της ευτυχίας του και στη συμφορά του. Η αναφώνηση αυτή εκφράζει την πικρή παραδοχή, γιατί συνειδητοποίησε ότι το χρήμα διέφθειρε και τελικά κατέστρεψε τη σχέση του με τη Ρήνη.

 ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Ο Θεοτόκης στην Τιμή και το Χρήμα στηρίζει όλο το έργο πάνω στις αντιθέσεις τιμής - χρήματος και έρωτα - κοινωνικής υπόληψης. Η βασική ιδέα του έργου, που επαναλαμβάνεται σταθερά από τη Ρήνη και τον Αντρέα όπως και από άλλα πρόσωπα, είναι η ιδέα που συνοψίζεται στη φράση «Ανάθεμά τα τα τάλαρα!». Στηρίζεται στη βασική αντίθεση χρήμα (υλικό) – τιμή (πνευματικό). Η αντίθεση αυτή συνδηλώνει πως η υπερτίμηση του χρήματος και η υποτίμηση της τιμής δημιουργούν μια αντιφατική κατάσταση που προκαλεί πόνο και οδηγεί σε εκδίκηση.

Ο τίτλος του έργου ορίζει τις δύο αξίες που μελετούνται στο έργο, η άυλη αξία της τιμής και η υλική του χρήματος. Είναι ένας τίτλος κριτικός και περιεκτικός του κεντρικού προβλήματος που εξετάζεται, η κοινωνική αντιπαράθεση και ο αντιποδισμός των δύο αξιών. Η πρώτη αξία έχει το νόημα και το περιεχόμενο του ηθικού κώδικα για τη συγκεκριμένη κοινωνία της εποχής στην οποία διαδραματίζεται η ιστορία. Αναφέρεται στον ηθικό κώδικα για την καθεμιά από τις κοινωνικές τάξεις που την αποτελούν αλλά και για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά.

Έτσι βλέπουμε για μια οικοδέσποινα της λαϊκής τάξης να είναι τιμή το να διαχειρίζεται τα το υ οίκο υ τ ης, να κατανέμει τ ην περιουσία τ ης δίκαια σ τα παιδιά τ ης κ αι ν α τ α αποκαθιστά με αξιοπρέπεια, ιδιαίτερα τις κόρες της. Για ένα άτομο της αριστοκρατικής τάξης θεωρείται τιμή το να διατηρήσει την περιουσία του, να παντρευτεί γυναίκα της δικής του τάξης ή σε αντίθετη περίπτωση να παντρευτεί γυναίκα που να διαθέτει περιουσία. Ειδικότερα στο έργο το περιεχόμενο της λέξης τιμή, όσον αφορά τις κοπέλες, είναι να μην έχουν προγαμιαίες ερωτικές σχέσεις, ούτε καν μυστικές συναντήσεις που να προκαλούν υποψίες στον κοινωνικό περίγυρο. Για τους άντρες τιμή είναι η τήρηση της υπόσχεσης για γάμο και η αποκατάσταση της κοπέλας που πιθανό να έχουν εκθέσει.

Η δεύτερη αξία, το χρήμα, αντιμετωπίζεται στο έργο όχι μόνο ως το μέσο για την ικανοποίηση αναγκών και την απόκτηση αγαθών, αλλά επίσης και ως το μέσο για το ξεπέρασμα των κοινωνικών προβλημάτων και την εξαγορά των ηθικών αξιών. «Τα «τάλαρα» συμβαδίζοντας με το συμφέρον και συνιστώντας το μοναδικό αντίδοτο στην απειλή της φτώχειας, κινούν την πλοκή του αφηγήματος και κατευθύνουν τη δράση των ηρώων».50 Έτσι βλέπουμε ότι στη σύγκριση του χρήματος με τις άλλες αξίες και τα ευγενικά αισθήματα, το χρήμα βαραίνει περισσότερο και από την τιμή και από την αγάπη. Η κοινωνία το θεοποιεί, (τα τάλαρα είναι οι θεοί σε τούτην τη γης),51αφού υποκαθιστά τις άλλες αξίες.

Η αξία όμως που βλέπουμε να αναδύεται μέσα από την πορεία της ιστορίας, να διαμορφώνεται και στο τέλος να θριαμβεύει, όταν όλες οι άλλες αξίες συντρίβονται είναι η αξιοπρέπεια, μια αξία που χαρακτηρίζει το πρόσωπο της Ρήνης. Μια άλλη αξία που βλέπουμε στο έργο να καταστρέφεται από την επίδραση των χρημάτων στη συμπεριφορά και τη ζωή των ανθρώπων είναι η αγάπη. Η αγνή και άδολη αγάπη χάνεται μπροστά στη σύγκρουση των δύο αξιών, τιμής – χρήματος. Η απώλειά της προκαλεί ανείπωτο πόνο, πίκρα, απογοήτευση αλλά και αποφασιστικότητα (σ. 77).

Παράλληλα προβάλλεται και η αξία της εργασίας ως το μέσο μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης τόσο από τη σιόρα- Επιστήμη όσο και από τη Ρήνη. Η δουλειά κερδίζει την εμπιστοσύνη του αναγνώστη χάρη στην απολυτρωτική της δύναμη, που γίνεται όπλο και βάλσαμο στις δύσκολες ψυχικές καταστάσεις και στις σκληρές καμπές της ζωής.

Συμπερασματικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο Θεοτόκης μέσα από τη διαπραγμάτευση των αξιών στο έργο αυτό προσκρούει στην αντίδραση και αναζητά τη δικαίωση, τη λύτρωση και την απελευθέρωση μέσα από την καταγγελία, την προσωπική αυταπάρνηση και την εξέγερση του ατόμου απέναντι στη διαβρωτική δύναμη του κοινωνικού κατεστημένου. Το ίδιο το έργο αποτελεί αναμφισβήτητα πεζογραφία του ενστίκτου, των ψυχολογικών καταστάσεων και του ηθικού ελέγχου ενώ παράλληλα υποδεικνύει τον ανταγωνισμό που διαποτίζει την κοινωνία μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτιστικό χώρο.

Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

Ο Θεοτόκης ασχολείται με τη θέση της γυναίκας, η οποία αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα για τον ίδιο. Αφού ιχνηλατήσει τα δεσμά που επιβάλλουν οι κοινωνικοί θεσμοί και οι αντιλήψεις των ανθρώπων, παρουσιάζει τη Ρήνη να επαναστατεί ενάντια στη μητέρα της και στην κοινωνία. Η Ρήνη αποτελεί για το Θεοτόκη το σύμβολο και το πρότυπο της γυναικείας απελευθέρωσης και λύτρωσης από τα κοινωνικά αυτά δεσμά. Ο ίδιος ο συγγραφέας παρουσιάζει με ρεαλισμό το πρόβλημα που ενυπάρχει στην κοινωνία και εκφράζει την άποψή του για τη λύση του, που είναι η απελευθέρωση της γυναίκας και η αναβάθμιση του ρόλου της στην κοινωνία.

Στο κείμενο η θέση της γυναίκας στην κοινωνία παρουσιάζεται πολύ υποβαθμισμένη. Η γυναίκα της εποχής πρέπει να υπακούει σε ένα κώδικα συμπεριφοράς και να ακολουθεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο αρετών, δηλαδή να είναι ηθική, τίμια και εργατική. Αυτές οι τρεις ιδιότητες πρέπει να συνδυάζονται με την ομορφιά και την προίκα, για να έχει μια κοπέλα ελπίδες να παντρευτεί. «Μες την καρδιά μπήγεται το βλέμμα τση. Και ανάκουστη, και αμελέτητη και δουλεύτρα. Δηλαδή, πέρα από τις καθαρά γυναικείες αρετές, όπως η εξωτερική ομορφιά, η αθωότητα και η ήρεμη προσωπικότητα, είναι πολύ σημαντικό να διατηρήσει την τιμή της χωρίς να σχολιαστεί ποτέ αρνητικά, αφού αυτό θα καταστήσει την αποκατάστασή της πολύ δύσκολο εγχείρημα.

Η γυναίκα εξαρτάται από τον άντρα, ο οποίος έχει κυρίαρχο ρόλο μέσα στην οικογένεια. Η ίδια παίρνει το όνομά του (Τρινκούλαινα), έχει καθήκον να τον υπακούει και να τον υπηρετεί, ακόμα κι αν αυτός δεν είναι άξιος νοικοκύρης. Ο ρόλος της ως νοικοκυράς περιορίζεται μέσα στο σπίτι· σηκώνεται πολύ πρωί και αρχίζει τις κοπιαστικές δουλειές του σπιτιού και της φροντίδας της οικογένειας. Οι αρμοδιότητές της περιορίζονται στα του οίκου της ενώ σπάνια μπορεί να συναντιέται με τις άλλες γυναίκες. Αντίθετα οι άντρες αφιερώνουν αρκετό χρόνο καθημερινά στη διασκέδασή τους με τις συναναστροφές και τις συζητήσεις τους στις ταβέρνες. Κύρια ιδέα όμως είναι ότι η γυναίκα είναι ο ισχυρός παράγοντας, αφού καθορίζει τη μοίρα της οικογένειάς της, μπαίνει στο χώρο της εργασίας δυναμικά και προσφέρει ουσιαστικά στην εξασφάλιση ενός καλύτερου μέλλοντος.